José Ortega y Gasset wordt door velen gezien als de belangrijkste Spaanse filosoof van de 20e eeuw. Hij werd geboren in 1883 te Madrid en groeide op in een intellectueel nest. Zijn vader was directeur van een prominente krant, waardoor Ortega y Gasset al vanaf jonge leeftijd in aanraking kwam met de wereld van journalistiek en politiek. In 1904 behaalde hij zijn doctoraat in de filosofie aan de Complutense Universiteit van Madrid. Hierna vervolgde hij zijn studie op verschillende plekken in Duitsland, waar hij onder meer geïnspireerd raakte door het neokantianisme. In zijn jeugd was hij tevens fervent lezer van het werk van Friedrich Nietzsche. Ortega y Gasset was dan ook gefascineerd door de Duitse filosofie.
Hij schreef over verschillende filosofische thema’s in een opvallend toegankelijke stijl. “Duidelijkheid is de gunst van de filosofie” vond Ortega y Gasset. Hij sprak over belangrijke filosofische problemen zonder toevlucht te zoeken in specialistisch, pedant en te ingewikkeld taalgebruik. Dit maakte zijn werk dan ook erg populair bij het grote publiek.
Als middenweg tussen idealisme en materialisme benadrukte Ortega y Gasset dat zowel het bewustzijn als de omstandigheden het individu bepalen. De geest staat niet op zichzelf, maar is altijd in wisselwerking met de omgeving waarin die zich bevindt. “Ik ben ik en mijn omstandigheden (als ik deze niet red, red ik mezelf niet)” schreef hij in zijn Meditaciones del Quijote (1914). Het leven is wat ons overkomt, maar tegelijkertijd ook wat wij zelf doen. Wij moeten ons lot accepteren, en daarbinnen zelf onze bestemming kiezen. Een ‘project des levens’ vereist een actieve houding ten opzichte van deze vrijheid, en niet een van conformisme vanuit gemakzucht of angst.
Ortega y Gasset keerde terug naar Spanje in 1908, wat destijds getergd werd door spanningen en politieke desintegratie. Het Spaanse Rijk was tien jaar eerder definitief gebroken nadat het de laatste Amerikaanse koloniën had verloren, en binnen Spanje zelf ontstonden begin 20e eeuw veel interne stribbelingen. Socialisme won aan invloed, waarop een fascistische tegenreactie werd aangewakkerd. In de jaren 20 vestigde generaal Miguel Prima de Rivera een militaire dictatuur in het land, geïnspireerd door het fascisme van Benito Mussolini in Italië.
In de context van deze oprukkende collectivistische ideologieën in Spanje en de rest van Europa publiceerde Ortega y Gasset zijn belangrijkste werk: La rebelión de las masas (1930). In dit boek betoogde Ortega y Gasset dat binnen de samenleving de ‘massamens’ het individu dreigde te verdrukken. Geïnspireerd door het werk van John Stuart Mill meende hij dat de tirannie van de meerderheid en de collectieve middelmatigheid in de weg zaten van individuele vrijheid en zelfontplooiing.
De massacultuur was één waarin de kuddegeest heerste en de wil ontbrak om de beschaving verder te brengen. De señorito satisfecho (de tevreden jongeman) dacht alleen nog maar in rechten en niet meer in plichten, met cultureel verval tot gevolg. Hij zag zichzelf zoals de anderen, en niet meer dan dat. Alleen hij en zijn soortgenoten telden, wat een zucht naar de macht met zich meebracht. Wanneer de democratie zichzelf tot massademocratie getransformeerd had, zou deze dan ook ophouden te bestaan en vervallen in despotisme en uiteindelijk totalitarisme.
Ortega y Gasset stelde dat sommige individuen zich onderscheiden van de massamens, in dat zij wel een hogere norm wisten te stellen. Maar, zo zei Ortega y Gasset: “De horde loopt al het afwijkende, het verhevene, het persoonlijke, het verdienstelijke, en uitgelezene onder de voet. Wie niet is als ‘iedereen’ loopt gevaar terzijde geworpen te worden”. Ortega y Gasset was dan ook een uitgesproken tegenstander van het nationalisme dat Europa destijds in zijn greep hield. Hij pleitte voor een liberale staat gebaseerd op meritocratie, waarin de vrije geest het fundament vormt van de open samenleving.
Als overtuigd republikein liet Ortega y Gasset geen traan toen zowel dictator Primo de Rivera als koning Alfonso XIII het veld moesten ruimen en de Tweede Spaanse Repbliek werd uitgeroepen in 1931. Omdat Ortega y Gasset een publieke functie vervulde in deze republiek als afgevaardigde van de provincie León en als hoofd van een parlementaire groep van intellectuelen zag hij zich genoodzaakt het land te ontvluchten toen de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) uitbrak. In 1948 keerde hij terug naar een Spanje dat wederom gebukt ging onder het juk van een militaire dictatuur in de vorm van het Franco-regime. Hij richtte datzelfde jaar het Instituto de Humanidades (Instituut der Geesteswetenschappen) op in Madrid, maar sprak in de jaren erna vooral in het buitenland, met name in Duitsland, waar hij meer mogelijkheid zag om vrijuit te spreken. Hij stierf uiteindelijk in 1955 in Madrid.
Ortega y Gasset liet een veelvoud aan teksten achter die, mede door het klare taalgebruik, tot op de dag van vandaag gelezen worden. Zijn waarschuwingen voor de mentaliteit van de massamens moeten dan ook breder getrokken worden dan slechts het gevaar van het communisme en fascisme in de 20e eeuw. Want ook in de huidige tijd zien wij dat zelfingenomenheid, kuddegeest, en onverschilligheid nog altijd aanwezig zijn binnen de samenleving.
José Ortega y Gasset wordt door velen gezien als de belangrijkste Spaanse filosoof van de 20e eeuw. Hij werd geboren in 1883 te Madrid en groeide op in een intellectueel nest. Zijn vader was directeur van een prominente krant, waardoor Ortega y Gasset al vanaf jonge leeftijd in aanraking kwam met de wereld van journalistiek en politiek. In 1904 behaalde hij zijn doctoraat in de filosofie aan de Complutense Universiteit van Madrid. Hierna vervolgde hij zijn studie op verschillende plekken in Duitsland, waar hij onder meer geïnspireerd raakte door het neokantianisme. In zijn jeugd was hij tevens fervent lezer van het werk van Friedrich Nietzsche. Ortega y Gasset was dan ook gefascineerd door de Duitse filosofie.
Hij schreef over verschillende filosofische thema’s in een opvallend toegankelijke stijl. “Duidelijkheid is de gunst van de filosofie” vond Ortega y Gasset. Hij sprak over belangrijke filosofische problemen zonder toevlucht te zoeken in specialistisch, pedant en te ingewikkeld taalgebruik. Dit maakte zijn werk dan ook erg populair bij het grote publiek.
Als middenweg tussen idealisme en materialisme benadrukte Ortega y Gasset dat zowel het bewustzijn als de omstandigheden het individu bepalen. De geest staat niet op zichzelf, maar is altijd in wisselwerking met de omgeving waarin die zich bevindt. “Ik ben ik en mijn omstandigheden (als ik deze niet red, red ik mezelf niet)” schreef hij in zijn Meditaciones del Quijote (1914). Het leven is wat ons overkomt, maar tegelijkertijd ook wat wij zelf doen. Wij moeten ons lot accepteren, en daarbinnen zelf onze bestemming kiezen. Een ‘project des levens’ vereist een actieve houding ten opzichte van deze vrijheid, en niet een van conformisme vanuit gemakzucht of angst.
Ortega y Gasset keerde terug naar Spanje in 1908, wat destijds getergd werd door spanningen en politieke desintegratie. Het Spaanse Rijk was tien jaar eerder definitief gebroken nadat het de laatste Amerikaanse koloniën had verloren, en binnen Spanje zelf ontstonden begin 20e eeuw veel interne stribbelingen. Socialisme won aan invloed, waarop een fascistische tegenreactie werd aangewakkerd. In de jaren 20 vestigde generaal Miguel Prima de Rivera een militaire dictatuur in het land, geïnspireerd door het fascisme van Benito Mussolini in Italië.
In de context van deze oprukkende collectivistische ideologieën in Spanje en de rest van Europa publiceerde Ortega y Gasset zijn belangrijkste werk: La rebelión de las masas (1930). In dit boek betoogde Ortega y Gasset dat binnen de samenleving de ‘massamens’ het individu dreigde te verdrukken. Geïnspireerd door het werk van John Stuart Mill meende hij dat de tirannie van de meerderheid en de collectieve middelmatigheid in de weg zaten van individuele vrijheid en zelfontplooiing.
De massacultuur was één waarin de kuddegeest heerste en de wil ontbrak om de beschaving verder te brengen. De señorito satisfecho (de tevreden jongeman) dacht alleen nog maar in rechten en niet meer in plichten, met cultureel verval tot gevolg. Hij zag zichzelf zoals de anderen, en niet meer dan dat. Alleen hij en zijn soortgenoten telden, wat een zucht naar de macht met zich meebracht. Wanneer de democratie zichzelf tot massademocratie getransformeerd had, zou deze dan ook ophouden te bestaan en vervallen in despotisme en uiteindelijk totalitarisme.
Ortega y Gasset stelde dat sommige individuen zich onderscheiden van de massamens, in dat zij wel een hogere norm wisten te stellen. Maar, zo zei Ortega y Gasset: “De horde loopt al het afwijkende, het verhevene, het persoonlijke, het verdienstelijke, en uitgelezene onder de voet. Wie niet is als ‘iedereen’ loopt gevaar terzijde geworpen te worden”. Ortega y Gasset was dan ook een uitgesproken tegenstander van het nationalisme dat Europa destijds in zijn greep hield. Hij pleitte voor een liberale staat gebaseerd op meritocratie, waarin de vrije geest het fundament vormt van de open samenleving.
Als overtuigd republikein liet Ortega y Gasset geen traan toen zowel dictator Primo de Rivera als koning Alfonso XIII het veld moesten ruimen en de Tweede Spaanse Repbliek werd uitgeroepen in 1931. Omdat Ortega y Gasset een publieke functie vervulde in deze republiek als afgevaardigde van de provincie León en als hoofd van een parlementaire groep van intellectuelen zag hij zich genoodzaakt het land te ontvluchten toen de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) uitbrak. In 1948 keerde hij terug naar een Spanje dat wederom gebukt ging onder het juk van een militaire dictatuur in de vorm van het Franco-regime. Hij richtte datzelfde jaar het Instituto de Humanidades (Instituut der Geesteswetenschappen) op in Madrid, maar sprak in de jaren erna vooral in het buitenland, met name in Duitsland, waar hij meer mogelijkheid zag om vrijuit te spreken. Hij stierf uiteindelijk in 1955 in Madrid.
Ortega y Gasset liet een veelvoud aan teksten achter die, mede door het klare taalgebruik, tot op de dag van vandaag gelezen worden. Zijn waarschuwingen voor de mentaliteit van de massamens moeten dan ook breder getrokken worden dan slechts het gevaar van het communisme en fascisme in de 20e eeuw. Want ook in de huidige tijd zien wij dat zelfingenomenheid, kuddegeest, en onverschilligheid nog altijd aanwezig zijn binnen de samenleving.
Beaufort, F. de, van Schie, P., Het Liberalenboek, 2011
Beaufort, F. de, van Schie, P., Sociaal-liberalisme, 2014
Ortega y Gasset, J., De opstand van de massamens (moderne vertaling door Diederik Boomsma), 2015.
‘José Ortega y Gasset’, Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2017.
‘De massa zijn wij’, De Groene Amsterdammer, 2010.
‘Ortega y Gasset en 3 minutos’, YouTube (Spaans), 2017.
