Thomas Paine was noch filosoof noch politicus maar zorgde wel op beide vlakken voor een nalatenschap. Hij was een Engelsman maar het was in Amerika dat hij de meeste invloed uitoefende en in Frankrijk dat hij toch eventjes de actieve politiek betrad. Paine populariseerde met succes nieuwe ideeën uit de Verlichting en zette ze om in een activistisch programma. Voor alles was hij een pamflettist. Weinigen hebben met de publicatie van een pamflet zoveel invloed op de geschiedenis uitgeoefend.
Thomas Pain (nog zonder e; die voegde hij er later zelf in Amerika aan toe) werd in 1737 geboren in het Engelse Thetford, gelegen tussen Cambridge en Norwich. Veel scholing genoot hij niet. Van zijn vader leerde hij het vak van het maken van korsetten. Beroepsmatig had hij weinig succes en nadat zijn tweede huwelijk vrij snel strandde (eerder was zijn eerste vrouw na één jaar huwelijk gestorven) vertrok hij in 1774 naar Amerika.
Thomas kwam aan in koloniën waar het broeide. Groot-Brittannië legde het gebied zwaardere lasten op, in ruil waarvoor de kolonisten op zijn minst meer zeggenschap wilden. De Britse regering toonde zich onverzettelijk en was erop uit de lastige koloniën een lesje te leren. Juist op een moment waarop de kolonisten met elkaar overhoop lagen over de vraag of zij op verzoening moesten blijven koersen of op afscheiding van het moederland, wierp Thomas Paine – nog maar 14 maanden in Amerika vertoevend – in januari 1776 een pamflet in de strijd: Common sense.
Het pamflet, tientallen pagina’s lang, vond gretig aftrek: in een paar maanden tijd bereikte de oplage een half miljoen exemplaren (in een gebied met 2½ miljoen inwoners). Paine’s vlotte pen hielp hem daarbij geweldig. En Paine nam ferm stelling. De tijd van compromissen was voorbij. ‘But Britain is the parent country, say some. Then the more shame upon her conduct. Even brutes do not devour upon their young, nor savages make war upon their families’. Paine riep de kolonisten ertoe op het heft in eigen handen te nemen. Al was het maar omdat alleen dan op steun van andere landen, zoals Frankrijk of Spanje, kon worden gerekend. Die zouden niet bereid zijn om rebellen te steunen, maar wel een onafhankelijk land tegen hun aartsrivaal Groot-Brittannië.
Voor- en tegenstanders erkenden dat Paine met zijn pamflet de voorstanders van onafhankelijkheid de wind in de rug gaf. Maar het boekje bevat tevens tal van tijdlozere passages. Zelf schreef Paine al in de inleiding: ‘The cause of America is in a great measure the cause of all mankind.’ Zijn aanklacht tegen het bewind van de Britse koning George III was een aanklacht tegen elke monarchie. Paine was een republikein; hij verwierp en bespotte het bestuur van een land door middel van erfopvolging. Monarchie stond in de toenmalige debatten echter ook voor een stelsel dat alle macht in handen van één persoon concentreerde. Nergens anders behoorde het bestuur te berusten dan bij de burgers zelf. Of bij hun vertegenwoordigers, maar die hadden nooit het recht dit zelfbestuur weg te geven. Waar vorsten oorlog voerden en hun onderdanen daarvoor zware lasten oplegden, waren republieken op handel en dus op vrede gericht, beweerde Paine (hetgeen vele negentiende-eeuwse liberalen hem zouden nazeggen). Tot twee keer aan toe wees hij op de Nederlandse Republiek als voorbeeld van zo’n vreedzaam en welvarend land.
Met een serie pamfletten genaamd The Crisis bleef Paine de Amerikanen na hun Onafhankelijkheidsverklaring aanvuren. In 1787 keerde hij terug naar Europa. Hij verbleef onder meer een week lang vriendschappelijk op het landgoed van Edmund Burke, een Iers politiek denker die in het Britse parlement zat. Diens in 1790 gepubliceerde boek vol waarschuwingen tegen de Franse Revolutie, zette Paine aan tot zijn tweede beroemde werk: Rights of Man. Het verscheen in twee delen: het eerste in maart 1791, het tweede in februari 1792.
Rights of Man bevat níet, zoals veel verklaringen uit die tijd, een lijst vol mensen- en burgerrechten. Een beetje verstopt zit wel een drietal van zulke artikelen, maar het boekje begint met een tirade tegen Burke. Waar haalt hij om te beginnen het recht vandaan om als Engelsman de Fransen de les te lezen [de ironie dat Paine zélf als Engelsman zich intensief met de Amerikaanse zaken had bemoeid, die volgens zijn eigen betoog geen Engelse zaken waren, ontging hem]. Maar vooral viel Paine Burke aan op de gedachte dat tradities moesten worden vereerd en gekoesterd. De traditie van het koningschap berustte op geen enkele rechtsgrond, stelde Paine, doch uitsluitend op verovering. Om zijn macht vervolgens te behouden pleegde een vorst ‘roof’, die neutraal werden voorgesteld als ‘inkomsten’. In Rights of Man herhaalde Paine verder veel van zijn betoog uit Common sense, al voegde hij er ook enkele nieuwe elementen aan toe. Opnieuw stelde hij bijvoorbeeld dat volksvertegenwoordigers vrijheid en zelfbestuur van de burgers niet mochten weggeven. Nu voerde hij aan dat komende generaties daar evenveel recht op hadden, en dat de (dan inmiddels overleden mensen) niet over de levenden mochten regeren. ‘Holland’ komt overigens weer drie keer in Rights of man voor, zij het niet langer louter in positieve zin. Ja, de Republiek der Zeven Provinciën werd nog altijd als vreedzaam voorgesteld, al zat zij belabberd in elkaar en al was het erfelijk stadhouderschap een kwalijk element.
Paine moest na deze publicatie uitwijken naar het revolutionaire Frankrijk, waar hij zelfs afgevaardigde in de Nationale Vergadering werd. Hij sprak zich daar uit tegen de executie van Lodewijk XVI. In Rights of Man had hij al betoogd dat hij zich niet tegen diens goedaardige persoon maar tegen het instituut keerde, en hij herinnerde de Fransen er nu aan dat Lodewijk XVI het revolutionaire Amerika had gesteund. Zijn pleidooi was vergeefs en zelf belandde Paine onder Robespierre in de gevangenis. Zo werd hij pijnlijk geconfronteerd met zijn ongelijk uit Rights of Man waar hij had beweerd dat de Franse Revolutie zo weinig slachtoffers had gekost. Dat klopte in 1791 ook nog wel, maar Burke bleek toch vooruitziender. In de gevangenis schreef Paine een groot deel van The age of reason, een werk dat hem ten onrechte het stigma atheïst bezorgde (destijds een vreselijke beschuldiging, maar het was ook niet waar: Paine was deïst). De val van Robespierre redde Paine van een executie. In 1802 keerde hij terug naar de Verenigde Staten, waar hij zeven jaar later in betrekkelijke eenzaamheid stierf.
Paine geldt als een radicaal. Dat was hij ook zeker: republikein, deïst, fel in zijn bewoordingen, direct in zijn opvattingen. Maar zijn ideeën waren bij uitstek klassiek-liberaal. Hij wantrouwde de staat, die diende zo min mogelijk macht te hebben. Samenleving en staat dienden goed te worden onderscheiden: heel veel kon de samenleving zelf prima doen, zonder dat de staat daar in positieve zin iets aan kon bijdragen. Staatsinterventie werkte meestal juist negatief. En de staat eiste belastingen op. Burgers konden die gelden beter zelf besteden.
Anders dan in Common sense eindigde Paine’s Rights of man met een pleidooi om het geld dat kon worden bespaard door de monarchie met haar geldverslindende oorlogen af te schaffen, deels aan de armen te verstrekken. Enerzijds wilde hij zo de jeugd uit arme gezinnen goed onderwijs bieden, zodat zij zelfstandige personen zouden worden. Anderzijds bepleitte hij een ouderdomspensioen, van £ 6,- per jaar voor armlastige 50-plussers (als de lichaamskrachten al wat afnemen) en £ 10,- per jaar voor armlastige 60-plussers van wie arbeid niet langer mocht worden verwacht. Dit was voor die tijd erg vooruitstrevend, maar geen uiting van socialisme.
Paine achtte zowel eigendom als handel essentieel voor een gezonde samenleving. Geen betere armenzorg dan verlaging van hun belastingen, vond hij. Een regering is een noodzakelijk kwaad. Haar belangrijkste taak is de vrijheid, de eigendommen en de veiligheid van de burgers te waarborgen. Ongelijkheid tussen burgers was in het geheel niet onrechtvaardig maar, zo schreef hij in 1795, het gevolg van ‘industry, superiority of talents, dexterity of management, extreme frugality, and fortunate opportunities’.
Thomas Paine was noch filosoof noch politicus maar zorgde wel op beide vlakken voor een nalatenschap. Hij was een Engelsman maar het was in Amerika dat hij de meeste invloed uitoefende en in Frankrijk dat hij toch eventjes de actieve politiek betrad. Paine populariseerde met succes nieuwe ideeën uit de Verlichting en zette ze om in een activistisch programma. Voor alles was hij een pamflettist. Weinigen hebben met de publicatie van een pamflet zoveel invloed op de geschiedenis uitgeoefend.
Thomas Pain (nog zonder e; die voegde hij er later zelf in Amerika aan toe) werd in 1737 geboren in het Engelse Thetford, gelegen tussen Cambridge en Norwich. Veel scholing genoot hij niet. Van zijn vader leerde hij het vak van het maken van korsetten. Beroepsmatig had hij weinig succes en nadat zijn tweede huwelijk vrij snel strandde (eerder was zijn eerste vrouw na één jaar huwelijk gestorven) vertrok hij in 1774 naar Amerika.
Thomas kwam aan in koloniën waar het broeide. Groot-Brittannië legde het gebied zwaardere lasten op, in ruil waarvoor de kolonisten op zijn minst meer zeggenschap wilden. De Britse regering toonde zich onverzettelijk en was erop uit de lastige koloniën een lesje te leren. Juist op een moment waarop de kolonisten met elkaar overhoop lagen over de vraag of zij op verzoening moesten blijven koersen of op afscheiding van het moederland, wierp Thomas Paine – nog maar 14 maanden in Amerika vertoevend – in januari 1776 een pamflet in de strijd: Common sense.
Het pamflet, tientallen pagina’s lang, vond gretig aftrek: in een paar maanden tijd bereikte de oplage een half miljoen exemplaren (in een gebied met 2½ miljoen inwoners). Paine’s vlotte pen hielp hem daarbij geweldig. En Paine nam ferm stelling. De tijd van compromissen was voorbij. ‘But Britain is the parent country, say some. Then the more shame upon her conduct. Even brutes do not devour upon their young, nor savages make war upon their families’. Paine riep de kolonisten ertoe op het heft in eigen handen te nemen. Al was het maar omdat alleen dan op steun van andere landen, zoals Frankrijk of Spanje, kon worden gerekend. Die zouden niet bereid zijn om rebellen te steunen, maar wel een onafhankelijk land tegen hun aartsrivaal Groot-Brittannië.
Voor- en tegenstanders erkenden dat Paine met zijn pamflet de voorstanders van onafhankelijkheid de wind in de rug gaf. Maar het boekje bevat tevens tal van tijdlozere passages. Zelf schreef Paine al in de inleiding: ‘The cause of America is in a great measure the cause of all mankind.’ Zijn aanklacht tegen het bewind van de Britse koning George III was een aanklacht tegen elke monarchie. Paine was een republikein; hij verwierp en bespotte het bestuur van een land door middel van erfopvolging. Monarchie stond in de toenmalige debatten echter ook voor een stelsel dat alle macht in handen van één persoon concentreerde. Nergens anders behoorde het bestuur te berusten dan bij de burgers zelf. Of bij hun vertegenwoordigers, maar die hadden nooit het recht dit zelfbestuur weg te geven. Waar vorsten oorlog voerden en hun onderdanen daarvoor zware lasten oplegden, waren republieken op handel en dus op vrede gericht, beweerde Paine (hetgeen vele negentiende-eeuwse liberalen hem zouden nazeggen). Tot twee keer aan toe wees hij op de Nederlandse Republiek als voorbeeld van zo’n vreedzaam en welvarend land.
Met een serie pamfletten genaamd The Crisis bleef Paine de Amerikanen na hun Onafhankelijkheidsverklaring aanvuren. In 1787 keerde hij terug naar Europa. Hij verbleef onder meer een week lang vriendschappelijk op het landgoed van Edmund Burke, een Iers politiek denker die in het Britse parlement zat. Diens in 1790 gepubliceerde boek vol waarschuwingen tegen de Franse Revolutie, zette Paine aan tot zijn tweede beroemde werk: Rights of Man. Het verscheen in twee delen: het eerste in maart 1791, het tweede in februari 1792.
Rights of Man bevat níet, zoals veel verklaringen uit die tijd, een lijst vol mensen- en burgerrechten. Een beetje verstopt zit wel een drietal van zulke artikelen, maar het boekje begint met een tirade tegen Burke. Waar haalt hij om te beginnen het recht vandaan om als Engelsman de Fransen de les te lezen [de ironie dat Paine zélf als Engelsman zich intensief met de Amerikaanse zaken had bemoeid, die volgens zijn eigen betoog geen Engelse zaken waren, ontging hem]. Maar vooral viel Paine Burke aan op de gedachte dat tradities moesten worden vereerd en gekoesterd. De traditie van het koningschap berustte op geen enkele rechtsgrond, stelde Paine, doch uitsluitend op verovering. Om zijn macht vervolgens te behouden pleegde een vorst ‘roof’, die neutraal werden voorgesteld als ‘inkomsten’. In Rights of Man herhaalde Paine verder veel van zijn betoog uit Common sense, al voegde hij er ook enkele nieuwe elementen aan toe. Opnieuw stelde hij bijvoorbeeld dat volksvertegenwoordigers vrijheid en zelfbestuur van de burgers niet mochten weggeven. Nu voerde hij aan dat komende generaties daar evenveel recht op hadden, en dat de (dan inmiddels overleden mensen) niet over de levenden mochten regeren. ‘Holland’ komt overigens weer drie keer in Rights of man voor, zij het niet langer louter in positieve zin. Ja, de Republiek der Zeven Provinciën werd nog altijd als vreedzaam voorgesteld, al zat zij belabberd in elkaar en al was het erfelijk stadhouderschap een kwalijk element.
Paine moest na deze publicatie uitwijken naar het revolutionaire Frankrijk, waar hij zelfs afgevaardigde in de Nationale Vergadering werd. Hij sprak zich daar uit tegen de executie van Lodewijk XVI. In Rights of Man had hij al betoogd dat hij zich niet tegen diens goedaardige persoon maar tegen het instituut keerde, en hij herinnerde de Fransen er nu aan dat Lodewijk XVI het revolutionaire Amerika had gesteund. Zijn pleidooi was vergeefs en zelf belandde Paine onder Robespierre in de gevangenis. Zo werd hij pijnlijk geconfronteerd met zijn ongelijk uit Rights of Man waar hij had beweerd dat de Franse Revolutie zo weinig slachtoffers had gekost. Dat klopte in 1791 ook nog wel, maar Burke bleek toch vooruitziender. In de gevangenis schreef Paine een groot deel van The age of reason, een werk dat hem ten onrechte het stigma atheïst bezorgde (destijds een vreselijke beschuldiging, maar het was ook niet waar: Paine was deïst). De val van Robespierre redde Paine van een executie. In 1802 keerde hij terug naar de Verenigde Staten, waar hij zeven jaar later in betrekkelijke eenzaamheid stierf.
Paine geldt als een radicaal. Dat was hij ook zeker: republikein, deïst, fel in zijn bewoordingen, direct in zijn opvattingen. Maar zijn ideeën waren bij uitstek klassiek-liberaal. Hij wantrouwde de staat, die diende zo min mogelijk macht te hebben. Samenleving en staat dienden goed te worden onderscheiden: heel veel kon de samenleving zelf prima doen, zonder dat de staat daar in positieve zin iets aan kon bijdragen. Staatsinterventie werkte meestal juist negatief. En de staat eiste belastingen op. Burgers konden die gelden beter zelf besteden.
Anders dan in Common sense eindigde Paine’s Rights of man met een pleidooi om het geld dat kon worden bespaard door de monarchie met haar geldverslindende oorlogen af te schaffen, deels aan de armen te verstrekken. Enerzijds wilde hij zo de jeugd uit arme gezinnen goed onderwijs bieden, zodat zij zelfstandige personen zouden worden. Anderzijds bepleitte hij een ouderdomspensioen, van £ 6,- per jaar voor armlastige 50-plussers (als de lichaamskrachten al wat afnemen) en £ 10,- per jaar voor armlastige 60-plussers van wie arbeid niet langer mocht worden verwacht. Dit was voor die tijd erg vooruitstrevend, maar geen uiting van socialisme.
Paine achtte zowel eigendom als handel essentieel voor een gezonde samenleving. Geen betere armenzorg dan verlaging van hun belastingen, vond hij. Een regering is een noodzakelijk kwaad. Haar belangrijkste taak is de vrijheid, de eigendommen en de veiligheid van de burgers te waarborgen. Ongelijkheid tussen burgers was in het geheel niet onrechtvaardig maar, zo schreef hij in 1795, het gevolg van ‘industry, superiority of talents, dexterity of management, extreme frugality, and fortunate opportunities’.
Paine’s werken zijn ook voor ons nog altijd erg toegankelijk geschreven. Common sense en Rights of man zijn beide beknopte werkjes. Wie meer wil weten kan dan ook het beste (een van) deze beide boeken van Paine lezen, al dan niet in vertaalde versie. Of luister naar een fragment over Thomas Paine in het radioprogramma OVT.
