Geboren in het hart van de renaissance, de stadstaat Florence, heeft de diplomaat en filosoof Niccolò Machiavelli (1469-1527) een historische bijdrage geleverd aan de politieke theorie die tot op de dag van vandaag nog altijd veel wordt gelezen. Tijdens de renaissance werd Italië het epicentrum van een ware Westerse culturele revolutie. Naast kunst en architectuur ging men ook anders denken over zaken als religie en politiek.

Het leven van Machiavelli weerspiegelt de pragmatische visie die hij in zijn werken naar voren bracht. Nadat de machtige De’ Medici-familie uit Florence verdreven was, had Machiavelli een carrière als politicus en diplomaat in de herstelde republiek. Toen de De’ Medici-familie vervolgens de macht weer terug wist te veroveren, viel Machiavelli al snel in hun ongenade. Nadat de familie hem beschuldigde van samenzwering werd hij gevangengezet, gemarteld en uiteindelijk verbannen. In plaats van te blijven hangen in bitterheid en de stad zijn rug toe te keren, besloot Machiavelli juist zijn kennis van het politieke vak te tonen aan deze De’ Medici-familie in de vorm van een politiek traktaat. Hij schreef het werk tussen 1513-1515. Pas jaren na zijn dood zou het gepubliceerd worden onder de naam De vorst (1532).

In dit werk beschreef Machiavelli hoe een vorst dient te heersen, indien deze aan de macht wil blijven. Hij meende dat het cruciaal is om te erkennen dat een goede politicus iets anders is dan een goed (lees: moreel) mens, of specifieker, een goede christen. Een capabele heerser kan de christelijke waarden niet als uitgangspunt nemen van zijn handelen. In de politiek gaat het namelijk niet om de intenties, maar om de resultaten van daden. Effectiviteit weegt daarbij zwaarder dan barmhartigheid en andere christelijke deugden. Het doel heiligt dus de middelen, zo meende Machiavelli.  

Het is voor de vorst daarnaast veiliger om gevreesd te zijn dan geliefd, indien het zijn van beide niet mogelijk is. Angst is namelijk een effectiever en vooral stabieler machtsinstrument dan het appelleren aan sympathie. Dit was echter geen pleidooi voor tirannie. Integendeel, want de vorst moet wellicht gevreesd worden, maar nooit gehaat. Ook haat is namelijk een bedreiging voor de positie van de vorst. Een goede vorst is daarom streng, maar wel redelijk. Hard optreden is geen doel op zich, maar de vorst moet niet schromen meedogenloze maatregelen te treffen in situaties waar deze nodig zijn. Machiavelli meende tevens dat er in de politiek gehandeld moet worden aan de hand van hoe de wereld is, en niet hoe die zou moeten zijn. De harde realiteit en niet een levensbeschouwelijk ideaal geldt hierbij als leidraad. Hij verwierp het idealisme en wordt daarom als de grondlegger van de Realpolitik gezien.

In zijn wellicht minder bekende Verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius (1519) bouwde Machiavelli zijn ideeën over staatkunde verder uit. Hierin stond niet de vorst, maar juist de burger centraal. In overeenstemming met de tijdsgeest van de renaissance had hij een grote interesse in de klassieke geschiedenis. Hij bewonderde het model van de Romeinse Republiek en meende dat de republiek te verkiezen was boven de monarchie. In de republiek worden burgers namelijk actief betrokken bij de politiek en kunnen zij opkomen voor hun eigen individuele vrijheden. Hier is er sprake van een gezonde en duurzame balans tussen de belangen van de staat en het volk. Machiavelli onderstreepte daarbij het belang van burgerschap.

Waar De vorst eerder leest als een handboek voor het verkrijgen en behouden van macht, beschrijft Machiavelli in Verhandelingen waartoe deze macht hoort toe te dienen. Doordat hij echter vooral met het eerste werk geïdentificeerd wordt staat de term ‘Machiavellisme’ nog altijd voor manipulatief en immoreel handelen waarbij het verkrijgen van macht slechts een doel op zich is. Een onterechte karikatuur van zijn daadwerkelijke politieke gedachtegoed.

In verband met het liberalisme wordt Machiavelli vooral als een wegbereider gezien en niet als een liberaal pur sang. Zo rijmt zijn pleidooi voor een machtige staat met een sterke vorst niet met het nemen van het individu als uitgangspunt dat zo fundamenteel is binnen het liberale gedachtegoed. Desalniettemin vormen zijn ideeën over machtspolitiek en burgerschap belangrijke pijlers waar latere liberale denkers zich op zouden baseren. Zoals de renaissance de voorbode was van de Verlichting – toen het liberalisme pas echt tot ontwikkeling kwam – kan Machiavelli beschouwd worden als de voorloper van de liberalen die in de eeuwen later zouden volgen.