De Franse filosoof Charles de Montesquieu (1689-1755) wordt gerekend tot een van de grondleggers van het staatkundig liberalisme. Dat wij bijvoorbeeld tegenwoordig in Nederland een onderscheid maken tussen de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht hebben we te danken aan deze denker.

Montesquieu werd geboren in 1689 ten zuidoosten van Bordeaux als oudste van een gezin van vier kinderen. Hij groeide op ten tijde van het ancien régime: de periode waarin het Franse koninkrijk bestuurd werd door vorsten met absolute macht. Deze tijd was dan ook de grootste inspiratiebron voor zijn werken. Hij was namelijk bezorgd over het gevaar dat de Franse monarchie zou omslaan in een despotie. Een despotie, tegenwoordig ook wel dictatuur, politiestaat of schrikbewind genoemd, is een politiek stelsel waarin de vrijheden en rechten van de mens beperkt zijn en het volk overgeleverd is aan willekeur en machtsmisbruik. Dit schrikbeeld en de angst dat de Franse monarchie in zo’n despotie zal vervallen, loopt als een rode draad door zijn werk.  

Lettres Persanes

In een van Montesquieu’s eerste werken, namelijk Lettres Persanes uit 1721, komt zijn bezorgdheid voor een despotie ook terug. In deze briefroman reizen de twee Perzische hoofdpersonen naar Parijs en schrijven hun vrienden in Perzië brieven over hun indrukken. Hiermee wil Montesquieu het contrast tussen enerzijds het monarchale Frankrijk en anderzijds het despotische Perzië tonen. Voor hem zijn dit niet slechts regeringsvormen, maar gaat het veel verder dan dat. Het zijn waarden, normen en manieren van samenleven. Zo zijn onderdanen van een monarchie vrij en gedreven door eergevoel, terwijl die van een despoot slaven zijn die gedreven worden door angst.  

Considérations sur les causes de la grandeur des romains et de leur decadence

In vergelijking met Montesquieu’s werk Lettres Persanes lijkt het onderwerp van het boek Considérations sur les causes de la grandeur des romains et de leur decadence ver weg te liggen. Dit boek uit 1734 gaat namelijk over de oude Romeinen. Montesquieu leefde tijdens de Verlichting waarin een herontdekking plaats vond van het klassieke erfgoed, met name van de Romeinen. Hij interesseerde zich in de traditie van het aristocratische politieke discours: een stroming die zich afvroeg wat de politieke verhouding is tussen een monarchie en despotie. Dit geeft aan dat de twee werken van Montesquieu toch dicht bij elkaar liggen: de despotie staat weer centraal. In dit werk vraagt Montesquieu zich af hoe de transformatie van Rome van een vrije republiek in een despotische heerschappij van één man te verklaren valt. Montesquieu vindt hierop een antwoord binnen de manier van oorlogvoering van de Romeinen: hard, vastbesloten, moedig en met enorme militaire discipline. De publieke sfeer, de res publica, stond namelijk centraal binnen het leven van de Romeinen. De Romeinen waren hierdoor zelfs bereid zich op te offeren als soldaat om hun vaderland te redden. Met deze mentaliteit werden de Romeinen onoverwinnelijk, waardoor ze de wereld beetje bij beetje onder hun heerschappij konden brengen. Toentertijd was Rome nog een republiek, gekenmerkt door een machtenscheiding en korte ambtstermijnen om een heerschappij van één persoon te voorkomen. Echter nadat Rome de ‘wereld’ had veroverd, verdween deze republiek en hiermee de vrijheid van de Romeinen. Rome was te groot geworden om nog een republiek te kunnen zijn: generaals werden steeds machtiger, volkeren kregen burgerrecht zonder dat zij de republikeinse geest deelden en ten slotte hadden de rijkdommen in Azië geleid tot verlangen naar luxe en gemak, waardoor privébelangen de publieke zaak de overhand namen. Kortom: vanuit de val van het Romeinse Rijk trok Montesquieu de les dat Frankrijk ook te groot zou zijn voor een republiek en daarom een monarchie de beste staatsvorm zal zijn.  

De l’esprit de lois

Het boek De l’esprit de lois kan zeker niet ontbreken in dit overzicht: dit is Montesquieu’s levenswerk. Hoewel dit boek hem veertien jaren kostte om te schrijven, was hij eigenlijk zijn hele leven hier al mee bezig. Het boek werd in 1748 gepubliceerd. Weer staan de drie verschillende staatsvormen – republiek, monarchie en despotie – centraal. Weer wil hij Frankrijk waarschuwen voor het gevaar van een despotie. Daarom noemt hij in dit werk de kenmerken en waarden van een monarchie en zet deze af tegen een despotie als bewijs dat Frankrijk van oorsprong een monarchie is. Maar hoe kan een despotie voorkomen worden? Montesquieu geeft hier twee antwoorden op. Allereerst noemt hij intermediaire krachten – de adel, de clerus en de magistratuur – die dienen als tegenwicht voor de macht van de vorst waardoor het stelsel in evenwicht blijft. Ten tweede biedt zijn idee over de ‘Trias Politica’, ook wel machtenspreiding genoemd, een uitweg van een despotie. Hierbij moeten de drie machten binnen de samenleving – de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht – verspreid zijn. Niet strikt gescheiden, maar juist evenwichtig verdeeld zodat ze elkaar in evenwicht houden. Door middel van deze checks and balances wordt voorkomen dat één persoon onevenredig veel macht krijgt en hierdoor de vrijheid van de burgers beschermd blijft. In de meest zuivere vorm heeft het parlement de wetgevende, de regering de uitvoerende en onafhankelijke rechters de rechtsprekende macht. Daarbij controleert het parlement de regering. Deze ideeën van Montesquieu hebben grote invloed op de staatsinrichting wereldwijd. Zo zorgt nog altijd de Amerikaanse grondwet uit 1789 voor een machtenspreiding in de Verenigde Staten. Zo heeft de president alle uitvoerende macht. Het Congres, bestaande uit twee Kamers, namelijk het Huis van Afgevaardigden en de Senaat, heeft de wetgevende macht. Ten slotte heeft het Amerikaanse juridische systeem met het Supreme Court aan het hoofd de rechterlijke macht. Bovendien controleert elke macht een andere macht om zo potentiële fouten tegen te gaan. Het bekendste voorbeeld is het vetorecht van de president over een door het Congres aangenomen wet, dat door het Congres dan weer met versterkte meerderheid ongedaan kan worden gemaakt. De Amerikaanse grondwet staat boven alle andere wetten en verdragen die goedgekeurd zijn door de president en het Congres. Binnen deze grondwet ligt de nadruk op de Bill of Rights: de bescherming van individuele vrijheden.

Daarentegen is de spreiding van machten in Nederland niet zo strikt toegepast als in de Verenigde Staten. Zo controleert het parlement (Eerste en Tweede Kamer) wel de regering, maar zijn het parlement en de regering niet gescheiden. Dat komt doordat in Nederland sprake is van een coalitieregering, waardoor de regering een afspiegeling van een meerderheid in de Tweede Kamer vormt. Daarnaast dient de regering inderdaad als uitvoerende macht, maar heeft ook medewetgevende macht. De meeste wetgeving komt zelfs tot stand naar aanleiding van een wetsvoorstel van het kabinet. Tenslotte bestaat de rechtsprekende macht wel uit onafhankelijke rechtbanken, maar dit is een beroepsgroep die permanent zitting houdt. Er is wel een scheiding tussen de staande rechterlijke macht (Openbaar Ministerie) en zittende rechterlijke macht (Rechter), maar deze kunnen elkaar onderling beïnvloeden. Dit laat zien dat er in Nederland wel enige machtenspreiding is, maar geen volledige spreiding der machten.    

Kortom, in Montesquieu’s werken staat met name zijn bezorgdheid voor het afglijden van de Franse monarchie naar een despotie centraal. Intermediaire machten en een machtenscheiding kunnen de macht van de vorst indammen en hiermee willekeur en machtsmisbruik voorkomen. Hoewel zijn werken bijna 300 jaar oud zijn, staan zij dichter bij ons dan dat we denken. Een machtenspreiding met checks and balances is tegenwoordig ook zeer noodzakelijk. Sinds de moderne techniek nemen de middelen die een despoot nodig heeft voor het bereiken van heerschappij steeds meer toe, denk aan (sociale) media. Hiermee kan de individuele vrijheid van het volk op het spel staan. Daarom is het belangrijk om Montesquieu’s zorg serieus te nemen.

‍

‍